Wijkverpleging in kunst en populaire cultuur - deel 2
De wijkverpleging is overal. Daarbij kun je denken film, muziek, literatuur en zelfs gedichten. Ook zijn er sporen van wijkverpleging te vinden in verschillende grote, bekende Nederlandse musea. Vaak zijn verpleegkundige voorwerpen door deze musea bewaard omdat ze passen bij hun geschiedenis, plek of kunstcollectie. In deze tentoonstelling gaat het niet alleen over de geschiedenis van de wijkverpleegkunde, maar ook over de (kunstzinnige) betekenis van de voorwerpen zelf.
Urinaal of kunst?
Een urinaal is een alledaags hulpmiddel in de zorg, maar in het depot van Museum Boijmans Van Beuningen krijgt dit object een heel andere betekenis. Daar staan drie urinalen gemaakt van geslepen glas, ontworpen door kunstenaar Jens H. Pfeifer in 1996. Het museum kocht deze bijzondere kunstwerken in datzelfde jaar aan. Elk urinaal is voorzien van ingegraveerde patronen, die het praktische object tot een kunstwerk verheffen.
in zijn collectie. Deze zijn echter gemaakt door onbekende makers en missen de verfijning van geslepen glas en de prachtige gravures van Jens H. Pfeifer. Dezelfde vorm, maar een ander materiaal – krijgt een object daardoor een andere betekenis?
Wie was Zuster Nelly?
Het schilderij Zuster Nelly van Jan Toorop maakt sinds 1955 deel uit van de collectie van het Rijksmuseum en wordt bewaard in het depot. In 2023 was het nog te zien in Museum Singer Laren dankzij een bruikleen.
Ellen Boonstra-de Jong onderzocht de achtergrond van de (wijk)verpleegkundige op het schilderij. Haar onderzoek gaf nieuwe inzichten. Zo blijkt een veel gebruikte omschrijving dat Zuster Nelly een diacones zou zijn niet klopt. De kenmerkende strik in de hals, die bij de diaconessen hoort, ontbreekt namelijk aan haar verpleegsterskapje. Zuster Nelly heeft een rood kruisje op haar mouw, hét symbool van het Rode Kruis. Zoals de onderzoeker uitlegt op pagina 5 en 14 van haar publicatie, waren Rode Kruis-verpleegkundigen in vredestijd vaak actief als wijkverpleegsters.
Lees meer over Zuster Nelly op de website van het Museum voor de verpleegkunde FNI.
Thee- of koffieservies van Het Groene Kruis
Maastricht staat bekend om de keramiekfabrieken Sphinx en Mosa. In het Bonnefantenmuseum bevindt zich een koffieservies, terwijl het het Museum voor de verpleegkunde FNI een theeservies in de collectie heeft. Zijn deze serviezen identiek, maar anders geduid? Dat is (nog) niet duidelijk.
Wat weten we wel over het theeservies van het Museum voor de verpleegkunde FNI? Het is voorzien van decoraties van Het Groene Kruis en bestaat uit een theepot, zes kopjes met schotels, een melkkan en een suikerpot. Dit servies werd tot circa 1975 verkocht via het Centraal Magazijn Verpleegartikelen.
Het Groene Kruis benadrukte participatie van het volk in de zorg. Hun motto, ‘Door allen, voor allen’, is te zien in een cirkel rondom het kruissymbool op het servies. Dit specifieke exemplaar komt uit de afdeling De Meern. Rond 1954 werd het bijeengebracht door de wijkverpleging en inwoners van De Meern.
Het servies is nauw verbonden met het kruisgebouw aan de Zandweg 86, waar de bovenverdieping werd bewoond door de familie Nieuwhoff. Mevrouw Nieuwhoff speelde een belangrijke rol als duizendpoot binnen het gebouw, zeker wanneer de wijkzusters afwezig waren. Dankzij een nazaat van deze familie is het servies bewaard gebleven en nu onderdeel van de museumcollectie.
Het Grootste Museumobject van Nederland: Het Wijkgebouw van Wessem
Het grootste object in een Nederlandse museumcollectie is het wijkgebouw van het Groene Kruis in Wessem uit 1958. In 1998 werd dit unieke gebouw overgebracht naar het Openluchtmuseum in Arnhem, waar het nu te bewonderen is.
Een interessant detail: hoewel Het Groene Kruis bekend stond als een neutrale organisatie, bevat dit wijkgebouw opvallend katholieke elementen, zoals een kruis en een Mariabeeld. Hoe dit mogelijk is? Het provinciale Groene Kruis-Limburg had een bijzondere status binnen de landelijke organisatie. Hierdoor kon het zijn katholieke signatuur behouden, wat in Limburg zowel binnen als buiten de wijkgebouwen zichtbaar is.
Meer weten hoe het zit met de katholieke elementen van het wijkgebouw in het Nederlands Openluchtmuseum? Lees het artikel in het Arnhems Historisch Tijdschrift-AHT.Is Mode Kunst?
Volgens het Kunstmuseum Den Haag is mode kunst. Dit museum heeft een indrukwekkende modecollectie en organiseert regelmatig modetentoonstellingen. Eén van de bijzondere objecten in de collectie is een uniform van de wijkverpleging.
Het eerste afgebeelde uniform is een verpleegstersjurk, gedragen zonder het witte schort dat werd voorgebonden bij zorgtaken. Dit uniform geeft niet alleen inzicht in de geschiedenis van mode, maar ook in de professionele identiteit van verpleegkundigen door de jaren heen.
Binnen de katholieke congregaties die zich met gezondheidszorg bezighielden, volgden kloosterzusters ook de opleiding tot wijkverpleegkundige, zodat zij bevoegd waren om zorg te verlenen. Katholieke religieuze wijkverpleegkundigen zijn gemakkelijk te herkennen aan hun habijt (foto's 2 en 3, door Ruben de Heer). Het Museum Catharijneconvent heeft een grote collectie religieuze kleding, waaronder dus ook kleding die verwijst naar het beroep van wijkverpleegkundige. Wil je meer weten over de ontwikkeling van het uniform van (wijk)verpleegkundigen? Bekijk de collectie op de website van het Museum voor de verpleegkunde FNI.
Dick Bruna en de Wijkverpleging
Dick Bruna, bekend als de schepper van nijntje, had een bijzondere band met de wijkverpleging. Niet via zijn beroemde konijntje, maar door zijn ontwerpen voor het Groene Kruis. Hij verbeeldde in zijn kenmerkende minimalistische stijl de verschillende aspecten van het werk van de wijkverpleegkundige.
In het Centraal Museum in Utrecht wordt een groot deel van Bruna’s werk bewaard, waaronder een poster met de tekst “door allen + voor allen” en een wijkverpleegkundige afgebeeld boven een groen kruis. Deze ontwerpen benadrukten de missie van het Groene Kruis en werd gebruikt voor posters, flyers, voorlichtingsbrochures en zelfs suikerzakjes. Het Museum voor de verpleegkunde FNI bezit hiervan enkele bijzondere voorbeelden, zowel fysiek als op foto.
Met dank @Mercis BV
Waarschuwing tegen Besmettelijke Ziekten
Een opvallend kunstwerk in de collectie van het Stedelijk Museum is een pamflet uit 1914, ontworpen door Huib Luns. Dit affiche waarschuwt tegen het gevaar van besmettelijke ziekten die door vliegen worden verspreid. Het ontwerp werd gemaakt in opdracht van de Zuid-Hollandse Vereeniging Het Groene Kruis en diende niet alleen om de bevolking bewust te maken, maar ook om nieuwe leden te werven.
Het kruiswerk, en daarmee de wijkverpleging, werd oorspronkelijk opgericht om besmettelijke ziekten zoals tyfus, cholera en tuberculose te bestrijden. De slechte woonomstandigheden in de grote steden – zoals open riolen, gebrekkige toegang tot schoon drinkwater, vochtige huizen en weinig daglicht – boden een ideale voedingsbodem voor deze ziekten.
Wijkverpleegkundigen speelden een cruciale rol als huisbezoeksters. Zij gaven voorlichting over hygiëne en hielpen bewoners om hun leefomgeving gezonder te maken.
Tegeltableau: 25 Jaar Wit-Gele Kruis
In de collectie van Het Noordbrabants Museum bevindt zich een bijzonder tegeltableau uit 1941, gemaakt ter ere van het 25-jarig jubileum van het Wit-Gele Kruis. Het tableau toont niet alleen een herinnering aan deze mijlpaal, maar ook de locaties van Wit-Gele Kruisverenigingen in Brabant.
De oorsprong van het Wit-Gele Kruis gaat terug tot 1916. Katholieke geestelijken in Brabant keken argwanend naar de groei van het neutrale Groene Kruis. Ze vonden het belangrijk dat de katholieke levenswijze en zielenheil van Brabantse inwoners centraal bleven staan. Als reactie werd daarom een eigen, katholieke kruisvereniging, het Wit-Gele Kruis, opgericht, waarbij het wit-geel naar de pauselijke kleuren verwijst
De verzuiling in het Nederlandse kruiswerk werd in 1938 compleet, toen ook de protestanten een eigen kruisvereniging oprichtten. Deze werd vanaf 1946 bekend onder de naam Oranje-Groene Kruis.
Meer lezen en bekijken over de geschiedenis van katholieke ziekenzorg in Nederland? Bekijk de collectie op de website van het Museum voor de verpleegkunde FNI.
Thuiszorg en Wijkverpleging: Hetzelfde of Anders?
Het antwoord op de vraag of thuiszorg en wijkverpleging hetzelfde zijn, is zowel ja als nee. Thuiszorg, ofwel verpleegkundige zorg aan huis, werd sinds de oprichting van de kruisverenigingen en andere wijkverplegingsorganisaties in de late 19e eeuw geleverd. In 1990 veranderde dit toen de Nationale Kruisvereniging fuseerde met de Centrale Raad voor Gezinsverzorging en opging in de Landelijke Vereniging Thuiszorg (LVT). Vanaf dat moment werd thuiszorg een overkoepelend begrip voor uiteenlopende vormen van ondersteuning aan huis.
Thuiszorg kan dus tegenwoordig wijkverpleging omvatten, maar ook verzorging of huishoudelijke hulp. Voor buitenstaanders kan dit verwarrend zijn. Wie precies de zorg verleent – een verpleegkundige, verzorgende of hulp – is niet altijd duidelijk. Uiteindelijk is het belangrijkste dat de benodigde zorg goed geleverd wordt, ongeacht de functie van de zorgverlener.
Deze verwarring zien we terug in de duiding van het schilderij “Oma Corrie woont en werkt in Amsterdam NL” van kunstenares Riek Milikowski-de Raat. Het bijschrift vertelt dat Corrie in de thuiszorg werkte, maar haar precieze functie wordt niet vermeld. Misschien is dat detail niet relevant. Corrie’s zorg inspireerde Milikowski-de Raat tot het maken van dit bijzondere kunstwerk, dat nu deel uitmaakt van de collectie van het Amsterdam Museum.
Meer weten over de geschiedenis en totstandkoming van Thuiszorg? Bekijk de collectie op de website van het Museum voor de verpleegkunde FNI.
Wijkzuster, wijkverpleegster, wijkverpleegkundige – wat is het verschil?
Sinds 1967 werd in wetten en regels vaak het woord wijkverpleegkundige gebruikt. Pas in 1977 werd dit de officiële naam en verving het de oude titels verpleegster en verpleger.
Voor deze serie gebruikten wij bij het doorzoeken van de verschillende (kunst)collecties speciale zoekwoorden. Denk aan: wijkzuster, wijkverpleegster, wijkverpleegkundige, zuster, verpleegster, verpleegkundige, wijkverpleging, verpleging, Groene Kruis, Witte Kruis, Wit-Gele Kruis, Oranje-Groene Kruis, kruiswerk, kruisvereniging, thuiszorg.
Zo wisten we zeker dat we niets misten. Dit leverde mooie en interessante resultaten op. Sommige waren een aanvulling op onze eigen collectie, andere waren bekend maar konden we op een andere manier bekijken.
Bij het Groninger Museum vonden we op wijkzuster een bijzonder schilderij. Het laat de eerste wijkzuster van Groningen zien: mevrouw P.W. Brouwer (1858-1956). Dit werk is in 1923 gemaakt door kunstenaar Sebastiaan (Bas) Ariën Galis. Waarschijnlijk is het geschilderd ter ere van haar afscheid. Ze werkte als wijkzuster van 1906 tot 1923 en was toen 65 jaar, de pensioensleeftijd.
Wijkzuster Brouwer was de eerste wijkverpleegkundige in Groningen, maar zeker niet de laatste.
Dankwoord
Dank aan alle "grote broers", de collega-musea met hun prachtige collecties en de nieuwe contacten die mede door deze serie zijn gelegd. We zien uit naar de verdere samenwerking in 2025 waarin we ook het 150 jaar bestaan van het kruiswerk en de herinnering aan 125 jaar Groene Kruis aandacht gaan geven!
Samen maken we de zorg beter. Word lid!
Wij zijn de verpleegkundigen, verzorgenden IG en verpleegkundig specialisten van Nederland. Verenigd in V&VN zetten we ons in voor (kennis)ontwikkeling en het versterken en positioneren van onze beroepen. Wil jij zeggenschap over jouw vak? Sluit je dan bij V&VN aan! Met ruim 100.000 leden vormen we één krachtige stem. Van de werkvloer tot in politiek Den Haag.
