'Rebelse verpleegkundigen zijn nodig in de zorg'

Verpleegkundigen zien dagelijks in hun werk situaties die volgens hen beter of anders kunnen, maar die buiten de regels of voorschriften van de werkgever vallen. De verpleegkundige die dit interne conflict ervaart en vervolgens besluit toch buiten de lijntjes te kleuren en grenzen te verleggen, is een rebelse verpleegkundige. Dat stelt verpleegkundige Eline de Kok die op 16 januari promoveerde op rebels leiderschap onder verpleegkundigen. “Rebellie door positief afwijkend gedrag is nodig, want het verandert de zorg ten goede.”

Maar het lukt de rebelse verpleegkundige niet altijd om steeds maar af te wijken van de standaard, vertelt de promovenda, die het onderzoek uitvoerde met steun van de Vereniging voor Verpleegkundigen en Verzorgenden (V&VN). “De rebelse verpleegkundige die geen steun van collega’s en het management krijgt, gaat vaak onder de radar door met de andere koers. Of vertrekt. Dat is jammer, want mét steun zien we oplossingen die de praktijk veranderen en verbeteren. Ten gunste van de patiënt.”

Zelf is Eline de Kok ook zo’n rebelse verpleegkundige, bevestigt ze. “Zo had ik laatst een patiënt die via nachtelijke sondevoeding bijgevoed moest worden om voldoende calorieën binnen te krijgen. Maar deze patiënt had een eerder trauma opgelopen met het plaatsen van een sonde. De diëtist bleef echter bij het standpunt dat alleen de neusmaagsonde passend was bij deze patiënt. Ik heb toen met de patiënt afgesproken dat zij de sondevoeding -met waarschuwing dat het niet lekker zou smaken- tóch zelf zou gaan drinken na haar avondmaaltijd. Ook al is de standaard dat deze speciale voeding alleen via neusmaagsonde wordt gegeven, heb ik samen met de patiënt voor iets anders gekozen. De patiënt was blij, ik was blij en uiteindelijk hoorde ik een week later dat de artsen en diëtist er ook blij mee waren. Maar ik weet zeker dat als ik het had overlegd, ik de neusmaagsonde gewoon had moeten inbrengen.”

Quick fixes

Naar schatting 70% van de rebelse verpleegkundigen doen dingen anders onder de radar, denkt De Kok. “Het is zonde dat rebelse leiderschapsprakijken zo weerbarstig zijn en zich vaak buiten het zicht van anderen afspelen. Het leidt tot ‘quick fixes’ die niet duurzaam en ook nog tijdrovend zijn. Zo zag ik verpleegkundigen die letterlijk halsbrekende toeren uithaalden om een antidecubitusmatras tegen doorliggen van een afgesloten kar te trekken.”

Het potentieel van rebelse verpleegkundigen kan echt beter benut worden, stelt de promovenda. “Wie iets anders doet, doet er goed aan om het te bespreken met het team en de leidinggevenden. Samen nadenken over de invloed van regels, leidt tot steun voor het idee.” Maar dat gebeurt niet altijd. Zo zag De Kok verpleegkundigen die het V&VN-Nightingale programma volgden voor meer leiderschap soms gedesillusioneerd afhaken. “Dan koopt het ziekenhuis zo’n programma in, krijg je rebelse verpleegkundigen die projecten willen opzetten of het anders willen doen en dan stuiten ze op weerstand in de leiding.”

Dus die scholing volgen alleen is niet genoeg, zegt De Kok: “Het is niet gemakkelijk voor verpleegkundigen om zomaar af te wijken van de huidige praktijken. Net zoals het ook niet eenvoudig is voor leidinggevenden om hiermee om te gaan. Maar het is wel belangrijk dat verpleegkundigen de ruimte krijgen om hun praktijken zelf te veranderen, anders gaan ze weg.” Zo zag Eline vijftien rebelse verpleegkundigen vertrekken om elders te gaan werken. “Bij hen was geen gesprek geweest met de leidinggevende over die gewenste ándere manier van handelen die de verpleegkundigen hadden bedacht. Ik wil echt een oproep doen om de verpleegkundige beroepsgroep serieus te nemen en dat gesprek wel aan te gaan. Om te kijken naar de verandering die de rebelse verpleegkundige wil doorvoeren. Want met rebelse verpleegkundigen verbetert de zorg voor de patiënt.”

Cijfers bij Deviating in white /Afwijken in het wit

Eline de Kok (1990) heeft geen klassiek verpleegkundig promotieonderzoek uitgevoerd. In dit meta-onderzoek is naar leiderschapspraktijken gekeken, de context waarbinnen het individu, het team én het management op elkaar reageren. Zo zijn er 25 artikelen over rebels leiderschap gereviewd; in 17 organisaties zijn met 52 zorgprofessionals groepsinterviews gehouden. Daarnaast waren er 8 focusgroepen met 47 verpleegkundigen; en zijn er tijdens de covidpandemie 26 professionals afzonderlijk geïnterviewd. Tenslotte liep er een casestudy in twee ziekenhuizen, waarbij meer dan 155 uur is geobserveerd en 22 uur is geïnterviewd. In één ziekenhuis heeft ze 10 verpleegkundigen twee jaar gevolgd die een leiderschapstraject volgden.

Bekijk hier het proefschrift.